‘Lelijke gravin’ op beroemd Vlaams schilderij blijkt zo goed als zeker een travestiet

Nee, moeders mooiste is ze niet, met haar vervormde gezicht, kalende voorhoofd en gerimpelde boezem. Massijs (1466-1530) maakte met olieverf een portret van een aristocratische dame op leeftijd. Het werk kreeg de naam Portret van een groteske vrouw, in de volksmond beter bekend als De lelijke gravin. Die ‘titel’ kreeg ze nadat haar afbeelding 150 jaar geleden de inspiratiebron bleek voor Sir John Tenniel. Hij maakte de illustraties voor Alice in Wonderland en zijn tekening van de gravin in dit wereldberoemde boek lijkt verdacht veel op de bijzondere vrouw van Massijs.

Ze hangt in The National Gallery in Londen en is onder bezoekers populair vanwege haar opvallende uiterlijk. Massijs schilderde veel religieuze afbeeldingen, maar volgens Emma Capron, expert op het gebied van de Renaissance, was de Vlaming ook dol op carnaval. Capron is de curator van de expositie The ugly Duchess: Beauty and Satire in the Renaissance, die vorige week werd geopend in The National Gallery.

Caprin zegt in The Guardian dat Massijs geen vrouw, maar een als vrouw verklede man heeft geschilderd. Een travestiet. ,,Ja, zij is zo goed als zeker een hij. Het past in het beeld dat Massijs was geïnteresseerd in carnaval, het feest waarbij mannen soms ook als vrouwen verkleed gaan. Waarschijnlijk is het werk gebaseerd op een fantasiefiguur. Het gezicht en de schouders zijn erg mannelijk, in tegenstelling tot de borsten. Die boezem is zo goed als zeker ontsproten uit Massijs’ fantasie.’’

Tot nu toe was er de theorie dat de oude vrouw leed aan een ziekte die haar botten aantastte. Medici dachten aan de ziekte van Paget, een ontsteking waardoor botten vervormen. In 2008 concludeerde Michael Baum, voormalig professor chirurgie aan een Londense universiteit, dat de lelijke gravin inderdaad leed aan voorgenoemde ziekte, waardoor onder meer haar neus omhoog kwam te staan en die ook haar kin, voorhoofd en sleutelbeenderen vervormde.

Capron is het daar niet mee eens. ,,Volgens mij is dit geen Paget of een andere ziekte. Ik heb ook twijfels of het portret op een bepaald individu is gebaseerd. Het is de wereld op z'n kop, mannen die zich voordoen als vrouwen van stand. Ik zie het vooral als een satirisch werk. Dat was niet uitzonderlijk tijdens de Renaissance.’’

Kunsthistoricus Frans Henk Hoekstra zegt dat carnaval en andere ‘dwaze’ onderwerpen in de 16e eeuw veel voorkomen in Vlaamse kunst. ,,Voorbeelden van verklede mannen als vrouwen ken ik niet meteen. Verkleedpartijen komen ook voor, of dat toen met onze huidige definitie met travestie te maken heeft durf ik niet te zeggen.’' Als het portret van Massijs een man zou zijn, dan moet er volgens Hoekstra een bron zijn die dat aannemelijk maakt. ,,Iedereen kan van alles beweren over kunst. Er zijn nu eenmaal veel kwesties in de kunstgeschiedenis waar we nog geen antwoord op hebben kunnen vinden.’’

De expositie met de lelijke gravin als stralend middelpunt, loopt tot 11 juni.

Bekijk onze nieuwsvideo’s in onderstaande playlist: