Na de kater van 40 jaar jeugdzorg: zullen we weer gewoon gaan helpen?

Het is een moment uit haar loopbaan in de jeugdzorg dat José Rijnen nog helder voor de geest staat. Met de Bossche wethouder Paul Kagie bezocht ze in november 2017 de première van Alicia: een spraakmakende documentaire over een slim meisje dat al in haar eerste levensjaar uit huis wordt geplaatst.

De film begint als Alicia op haar negende in kinderhuis Reek aan een hulpverleenster vraagt: ‘Waarom lukt het maar niet om een plekje voor mij te vinden in een pleeggezin?’ Vier jaar en een reeks tussenstations later verdwijnt ze als recalcitrante puber achter de hoge hekken van een gesloten jeugdinstelling. In de slotscène ligt ze verstrengeld met haar moeder - 17 jaar oud toen ze Alicia baarde, vervolgens vooral afwezig - tastend naar het nieuwe leven in mama’s opbollende buik.

Rijnen (65) was aangedaan door de tragiek van ‘dit kind uit haar regio’. Maar ook het besef hoe grondig het mis was met de jeugdzorg trof haar. ,,Heel veel mensen waren met de beste bedoelingen bezig geweest, je kon er niemand de schuld van geven dat Alicia steeds verder afgleed. Ik realiseerde me: het is nog een lange weg om dit te verbeteren.”

Gedurende veertig jaar was de Tilburgse kinder- en jeugdpsychologe werkzaam in de Brabantse Jeugdzorg, steeds in de organisatorische en beleidsmatige sfeer. Voor het uitvoerende werk was ze minder geschikt, concludeerde ze al vroeg nadat een jonge meid in een gesloten instelling in Rijsbergen zich aan haar vastklampte alsof ze haar moeder was. ,,Ik kreeg felle kritiek dat ik niet voldoende professionele distantie zou behouden.”  Rijnen werkte later onder meer bij Kompaan, de voorloper van zorgaanbieder Sterk Huis in Goirle. Ze was in dienst bij de provincie toen die nog de regie had over de jeugdzorg en stapte over naar Den Bosch toen gemeenten de leiding overnamen. In 2020 gaf ze er uiteindelijk de brui aan: ,,Ik was er echt klaar mee.”

Doorslaggevend was haar Bossche periode. Rijnen mocht er sinds 2013 als ‘transitiemanager’ de vernieuwing van de jeugdzorg in de regio Noordoost-Brabant mee in banen leiden. Ronduit enthousiast was ze over de decentralisatie. ,,Ik geloofde in de gemeente als regisseur en dacht nu krijgt de jeugdzorg vleugels, nu kunnen we er echt vroeg bij zijn om gezinnen en kinderen te ondersteunen.”

Maar die hoop zakte langzaam weg in een moeras van bestuurlijk, ambtelijk en ook persoonlijk onvermogen. Rijnen schetst hoe gemeenten zich geleidelijk gingen opstellen als manager en inkoper en stukje bij beetje tegenóver jeugdzorgaanbieders kwamen te staan. Hoe inkoop en toegang ‘uitdijden als zelfrijzend bakmeel’ in pogingen grip te krijgen op de jeugdzorg. Hoe steeds meer mensen ‘zonder de juiste kennis en op afstand binnen dat geldverslindende apparaat krampachtig gingen sturen op kostenbeheersing’.

Ze vertelt over het komen en gaan van projectleiders en strategen en hoe alles steeds anders moest. Er te weinig tijd was voor reflectie. Dat juist de gedreven en vakbekwame collega’s vertrokken, om zich soms voor veel geld weer te laten inhuren door adviesbureaus. En ze steekt de hand ook in eigen boezem. ,,Ik ben te weinig strateeg, mis de kwaliteiten om op bestuurlijk en politiek niveau handig te acteren. Ik stond pal voor de inhoud, maar dat is niet genoeg. Het systeem kon ik er niet mee veranderen.”

Geld is volgens haar niet het probleem, maar wat we ermee gebeurt. ,,We hebben met z’n allen een monsterlijk zorgsysteem gecreëerd.” Ze hekelt de marktwerking, de versnippering, het gebrek aan samenwerking. Ze spreekt van aanbieders ‘die kapitalen kunnen verdienen met lichte problemen, terwijl jeugdigen in de grootste nood alsmaar verder in de knel raken’. ,,De bescherming van kinderen is een aanfluiting. Over de vraag of een kind thuis al dan niet veilig is, buigen zich vier instanties, na vele maanden ligt er een conclusie! Vervolgens zijn tien mensen rond één gezin vaak vooral druk met elkaar.”

Na haar vertrek richt Rijnen zich aanvankelijk op andere dingen: de moestuin, kleinkinderen die zich aandienen. Ze wordt maatje van twee volwassen Tilburgers: een jongen met een ernstig hartprobleem en een Engelse weduwe zonder netwerk. Maar het bloed kruipt waar het niet gaan kan. ,,Mijn motto: ben er voor de ander en doe elke dag wat je kunt doen, ik heb dat van huis uit meegekregen.” Stap voor stap bouwt ze nu met een groot aantal partijen in Tilburg aan ‘een coalitie voor informele steun aan kinderen en gezinnen’.

Wat drijft haar? Rijnen vertelt hoe jongeren in haar directe omgeving te maken kregen met stevige problemen als anorexia en psychoses. Zij kwamen dat te boven, met hulp en steun van goed opgeleide ouders, vrienden, familie, de omgeving. Van mensen die de weg weten en er gewoon zíjn. ,,Maar veel ouders missen dat vermogen en het netwerk, het kost vaak al moeite genoeg om het hoofd boven water te houden. Ik gun iederéén zo’n steunnetwerk. Onze coalitie gaat helpen om dat te bouwen.”

Terug naar de basis dus: hulp dichtbij, eigen kracht, niet medicaliseren maar normaliseren. ,,Het staat steevast in beleidsnotities die ik ook schreef, maar het blijven al te vaak holle kreten. Ouders hebben naast zorg ook behoefte aan iemand die er gewoon is, die luistert, eens een kind onder de hoede neemt of mee naar school gaat als er een probleem is. Gelukkig zie je inmiddels breed het besef doordringen dat de jeugdzorg moet veranderen. Initiatieven als De Jeugdsprong (van FNV Zorg & Welzijn en Stichting Beroepseer, red.) doen goede voorstellen, bijvoorbeeld om het Rijk weer verantwoordelijk te maken voor de zware zorg. Zie de coalitie als mijn bijdrage aan de verandering in Tilburg.”

Ze realiseert zich dat ze het initiatief zonder haar netwerk nooit van de grond had gekregen. Rijnen is in Tilburg tevens voorzitter van de Rotary en lid van de Sociale Raad, ze kent veel organisaties en mensen in Brabant. Lachend: ,,Nooit gedacht dat ik het nodig had, maar ik kan gewicht in de schaal leggen met mijn ervaring. Ik ben nu weer honderd procent bezig met mijn vak, mag me weer met de inhoud bezig houden zonder bestuurlijk gedoe. Niemand die zegt: Rijnen, bemoei je er niet mee, daar gaan wij over. Dat voelt super.”