De schoonheid en het noodlot

Kort maar hevig woedt de Beweging van Tachtig aan het eind van de negentiende eeuw. Beeldhouwster Sara de Swart (1861-1951) is erbij. Passie en schoonheid gaan voor die groep schrijvers, schilders en beeldhouwers boven moraal en boodschap. Kunst om de kunst staat voorop. De nu bijna vergeten stroming verzandt spoedig in ruzies, rivaliteit en relletjes. In een daarvan speelt Sara de hoofdrol.

Brigitte de Swart (1969) uit Den Bosch nam dit pijnlijke conflict met de schilder Eduard Karsen (1860-1941) als vertrekpunt van haar historische roman Omdat de muze. Ze kwam tot haar keuze voor een boek over De Swart nadat zij een stamboomonderzoek van een overleden oom had gekregen. Een mapje over Saar de Swart sprak haar meteen aan. Tijdens haar onderzoek bleek dat ze slechts in de verte verwant is aan de kunstenares.

De schrijfster vult de leemten in de kennis over het leven van Saar de Swart met een boeiend verhaal over een onveilige jeugd en haar passie voor kunstenares Emilie van Kerckhoff (1867-1960). Niet bewezen, wel geloofwaardig. De Swart geeft in strakke taal zonder opsmuk een kleurrijk tijdsbeeld. Ze schildert hoe verbonden Sara is met de natuur en de aarde, die zij doorwoelt en kneedt en die haar inspireert tot haar beelden. 

Karsen en De Swart zijn bevriend, maar als Karsen verliefd op haar wordt, wijst zij hem af, omdat zij lesbisch is. Hij begint uit wraak een lastercampagne. De Tachtigers houden een scheidsgerecht met Jan Veth, Martha van Eeden en P. L. Tak in aanwezigheid van de schrijvers en artsen Frederik van Eeden en Arnold Aletrino en schilder Maurits van der Valk. De rechters kiezen partij voor De Swart en Karsen trekt zich gekwetst terug.

Hoe kan het Sara zijn ontgaan dat Eduard verliefd op haar is? Het antwoord schuilt misschien in de verhouding tot haar moeder, die door een jeugdtrauma niet in staat is liefde te geven en een eind maakt aan haar leven. Naast een enorm vermogen en een buitensporige liefde voor de kunst erft Sara van haar een grote verlatingsangst. De dood van haar moeder geeft haar het gevoel ‘dat zij het niet waard is om voor te leven’.

Met haar geliefde Emilie van Kerckhoff leidt zij een rijk en kunstzinnig leven in Laren. Ondanks haar gepassioneerde liefde en haar kunstenaarsvrienden in binnen- en buitenland onder wie Auguste Rodin, schilder Odilon Redon, componist Alphons Diepenbrock en dichteres Henriette Roland Holst kan zij zich niet volledig geven en trekt zij zich vaak terug in zichzelf. Ze koopt zich letterlijk arm aan kunst en steunt veel kunstenaars. George Breitner, Jan Veth en Isaac Israëls portretteren haar.

De ommekeer komt als haar vermogen op is. Sara gaat bankroet, moet afscheid nemen van haar huis en haar enorme kunstcollectie. Ze kan haar verdriet hierover niet uiten, zelfs niet tegen haar geliefde en dat brengt verwijdering en eenzaamheid. Het noodlot lijkt onafwendbaar.

Op het portret van Breitner op de omslag van de roman oogt Sara krachtig en kwetsbaar tegelijk. Een grote naam in de kunst is zij nooit geworden, vindt ze zelf. Er is maar weinig werk van haar bewaard gebleven, onder meer bij Singer in Laren en Kröller Müller in Otterlo.

Brigitte de Swart – Omdat de muze. Gebonden, 286 pagina’s. Ambo/Anthos, 23,99 euro; e-boek 12,99 euro.