Na eerherstel nu ook een monument, Philipsman Jan Zwartendijk redde duizenden joden

In 1939 was Zwartendijk directeur van de Philipsvestiging in het Litouwse Kaunas. Toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak werd hij aangesteld als plaatsvervangend consul. In die hoedanigheid redde hij het leven van duizenden Joodse vluchtelingen door hen in 1940 visa voor Curaçao te verstrekken. Veel Poolse Joden waren een paar jaar op de vlucht voor de Nazi's naar Litouwen getrokken maar waren daar na de inval van de Sovjet-Unie ook niet langer veilig. Het visum naar Curaçao bood ze een vluchtroute die Zwartendijk organiseerde in samenwerking met de Japanse ambassadeur Chiune Sigihara. Curaçao was geen doel op zich maar het visum bood ze wel de mogelijkheid om door de Sovjet-Unie te reizen richting Japan. 

Zelf zweeg Zwartendijk altijd over zijn heldendaad. Ook tegen zijn kinderen, vertelden zijn zoon Rob en dochter Edith twee jaar geleden in een interview in het ED. De lijst met namen van Joden die hij geholpen had, heeft hij verbrand. ‘Hoe minder mensen het weten, hoe beter, moet hij gedacht hebben. Toen een Amerikaanse krant er in de jaren zestig over schreef, wuifde hij het weg.’ In 1964 werd de geboren Rotterdammer wel uitgenodigd op het ministerie van Buitenlandse Zaken. Ook tot zijn eigen verbazing kreeg hij daar geen erkenning maar een reprimande. Zwartendijk had de visa volgens het ministerie in strijd met de consulaire richtlijnen verstrekt en een koninklijke onderscheiding kon hij daarom vergeten.

Schrijnend is ook dat Zwartendijk zelf nooit te weten is gekomen hoeveel mensen hij daadwerkelijk gered heeft. Pas in de jaren zeventig wordt er in Israel onderzoek gedaan en daaruit komt een lijst met 2132 namen van Joodse vluchtelingen die gered zijn met de visa. Een brief hierover ontvangt de familie Zwartendijk op 15 september 1976. Jan Zwartendijk is een dag eerder overleden. 

In de jaren die volgen, groeit alsnog de erkenning voor Zwartendijk. In 1997 krijgt hij postuum de Israëlische Yad Vashem-onderscheiding en in Rotterdam krijgt hij dat jaar ook een monument. In 2018 wordt nog een monument onthuld in Kaunas, tegenover zijn oude kantoor waar tegenwoordig een boekwinkel zit. Een paar maanden later komt het ministerie, in het bijzijn van de koning met excuses aan de familie en nu is er dus ook een monument in Eindhoven. De stad van Philips waar Zwartendijk na zijn vertrek uit Litouwen ook jaren woonde. 

Het monument, een lichtsculptuur van kunstenaar Titia Ex, was aanvankelijk voor Kaunas bedoeld maar daar werd uiteindelijk toch gekozen voor een werk van Giny Vos. Nu heeft het dus in Eindhoven alsnog een plek gekregen. Loom Light geeft de suggestie van een wapperend boekwerk waarin je nooit uitgebladerd raakt en telkens nieuwe inzichten vindt. Overdag weerspiegelt het monument het zonlicht, ’s avonds ontstaat een spel van lichtjes verwijzend naar de Chanoeka. Het is een eerbetoon aan Jan Zwartendijk maar ook aan de talloze onzichtbaren, die zich hebben ingezet om levens te redden. 

De plek aan het Kanaal is overigens niet de definitieve bestemming van het kunstwerk. De bedoeling is dat het in het tweede kwartaal verplaatst wordt naar het nog aan te leggen Victoriapark achter het voormalige Philips Lighting in de binnenstad. Op die plek zal het kunstwerk ook interactief reageren op toelopende bezoekers. Hiermee geeft de kunstenaar aan hoe belangrijk de handelende rol van elk individu, hoe klein ook, is in het richting geven aan de toekomst.

Rob Zwartendijk vertelde vorig jaar al blij te zijn met het monument. Een eerbetoon aan zijn heldendaad en de bijzondere band die zijn vader met Philips en dus Eindhoven had.