Struikelblok in de Brexit-onderhandelingen was de grens tussen EU-land Ierland en Brits Noord-Ierland. Dat probleem is niet opgelost. Het Britse parlement mag sinds kort stemmen over een toekomstige Brexitovereenkomst. Brexit is daarmee nog geen gelopen zaak. Het Lagerhuis kan het Brexit-voorstel nu verwerpen en daarmee een nieuw referendum of nieuwe verkiezingen uitschrijven.

Hoe Brexit ook afloopt, de Britse bereidheid zal afnemen om met veruit de sterkste krijgsmacht mee te doen aan een gezamenlijke Europese defensie. Groot-Brittannië wil NAVO-lid blijven maar de toekomst van de NAVO is onzeker. De VS zijn hierover onduidelijk. Wie gelooft nog dat Donald Trump de Baltische staten zo nodig bijstaat? En willen EU-landen het steeds dictatorialere Turkije als NAVO-partner houden? Dat land wendt zich naar buurman Rusland die actief is bij zuidelijke buurman Syrië. Maar Turkije is ook EU-buurman in een gebied vol spanningen en oorlogen die tot nieuwe asielzoekersstromen kunnen leiden. Een gezamenlijke Europese krijgsmacht staat daarom hoog op de agenda. Maar de NAVO-eis van 2 procent van ons inkomen voor defensie kost 150 miljard euro extra per jaar. Er zal een grotere Europese marine moeten komen als het Midden-Oosten en Afrika blijven branden en er nieuwe stromen oorlogs-, welvaarts- of klimaatvluchtelingen komen.

Op financieel gebied speelt de vraag wat gebeurt als de Europese Centrale Bank haar voor duizenden miljarden euro's opgekochte staatsschulden gaat verkopen en de rente daardoor oploopt. En het sociale plan voor Europa, dat de verschillen in rijkdom en werkloosheid moet verkleinen, moet ook vorm krijgen. Dat kost tientallen miljarden.

Het belangrijkste punt voor de staatsleiders is echter de vraag waar Europa heen gaat. Een volledige federatie met centrale regering en parlement? Of een federatie van staten die politiek zelfstandig blijven en alleen defensie, economie en buitenlandse zaken centraal regelen? De Europese bevolking is in meerderheid voor méér Europa, maar hoe? Men is hardhandig wakker geschud uit het droombeeld van één Europa. Door anti-Europapartijen, door Brexit, door Polen en Hongarije, door wankele staatshuishoudingen en asielproblemen.

Nederland reageert op de noodzaak van sterkere defensie door zijn defensiebegroting te verhogen met 0,9 miljard euro: 0,1 procent van ons nationale product. Van iedere verdiende euro een tiende cent extra voor defensie! Bij andere EU-landen is het niet veel beter. We willen graag vrij zijn in een sterk Europa maar het mag niet méér kosten.

Kan het anders? Nu Groot-Brittannië en de VS in het westen afhaken, moet Europa zich af vragen tegen wie we eigenlijk in de komende jaren die 150 miljard euro per jaar méér die de NAVO vraagt, moeten uitgeven? Miljarden die men vooral in de VS aan de nieuwste wapens zal besteden. Moeten we niet eens praten met de oostelijke helft van Europa tot aan de Oeral? Rusland barst van grondstoffen, gas en duurder wordende olie. Een gigantisch land nog vol investeringsmogelijkheden. Met een betere politieke verhouding krijgt Oost-Europa een unieke kans op meer welvaart. En Vladimir Poetin zal veel rustiger worden.

Slechts één grens verder ligt China dat met de EU een handelsverdrag bespreekt - in tegenstelling tot Trump, die het handelsverdrag met de EU torpedeerde. Moloch China komt met zijn Nieuwe Zijderoute al gestaag in onze richting. Misschien vermindert een betere relatie met Rusland en China de spanningen en kunnen we flink wat van die extra miljarden besparen. De EU-handel met beide landen samen is met jaarlijks bijna 700 miljard euro al bijna het dubbele van die met de VS - die met de VS dalend en die met Rusland en China stijgend. Bij een dergelijke ontwikkeling past politieke verandering. Misschien kunnen we langs de weg van grotere openheid ook méér van onze normen en waarden overdragen dan nu gebeurt. Leren ook hoe je een continent op langere termijn beter bestuurt dan met onze korte termijn-visie. Misschien liggen daar voor Europa niet alleen meer economische kansen, maar ook een nieuw elan voor onze democratie. Voor politieke leiders de mogelijkheid om te veranderen van partij-elite in bestuurders met diepe wortels in het volk. Misschien kan er dan weer geloof komen in de nu vastlopende democratie. We kunnen ervaren wat uiteindelijk het beste systeem is, ook voor onze anderhalf miljard oosterburen, van de Poolse grens tot de Pacific. Buren die de wereldbedreigende en al voelbare klimaatproblemen serieus nemen en niet, zoals Trump, als onzin wegwuiven. Buren die misschien gaan inzien dat hoogontwikkelde samenlevingen alleen met democratie leefbaar blijven. Dat is hard nodig want daarvan is Europa zo langzamerhand nog de enige leverancier ter wereld. Een uitdaging voor alle EU-landen en een betere besteding van 150 miljard euro.