Geschiedenis van het kruiswoordraadsel: van primitief tijdverdrijf tot spelmaker in de Tweede Wereldoorlog

Hoewel er al langer puzzels en raadsels in kranten en magazines verschenen, wordt 1913 gezien als het jaar waarin de kruiswoordpuzzel het levenslicht zag. Volgens The New York Times zocht de Brit Arthur Wynne, die voor de krant de New York World werkte, naar een manier om de lezers de koude winterdagen voor kerst opnieuw uit te dagen. Hij ontwikkelde een diamantvormig raster en opende de puzzel met het woord fun. Al snel werden zijn puzzels omarmd door de lezers en was weglaten eigenlijk geen optie meer. Waynne noemde het puzzeltje word-cross, dat door een illustrator per ongeluk werd veranderd in cross-word, de naam die zou blijven. 

Tekst gaat door onder afbeelding

Waynne mag dan gezien worden als geestelijk vader van het kruiswoordraadsel, het was The New York Times die de puzzel groot maakte. En dat terwijl de krant er in eerste instantie niets van moest hebben. ‘Een primitieve vorm van geestelijke inspanning’ kopte de krant in 1924. Het was de aanval op Pearl Harbor die de krant over de streep trok. 

Margaret Farrar, die werkte aan een verbeterde versie van Waynne’s puzzel met de welbekende zwarte vakjes, schreef de krant een memo waarin ze de redactie opriep om deze vorm van tijdverdrijf vooral te plaatsen in de moeilijke oorlogstijden. ‘Je vergeet even alle problemen als je een puzzel maakt’, was haar credo. En zo zou Farrar de eerste puzzelredacteur voor de New York Times worden. 

Kruiswoordpuzzels zouden ook later in de Tweede Wereldoorlog nog een rol spelen. Het gebeurde toen een Britse puzzel bijna de operaties van de geallieerden op D-day in gevaar bracht. De leraar Leonard Dawe, de maker van de puzzel, vroeg zijn leerlingen om woorden in te vullen in lege rasters waar Dawe later de aanwijzingen bij verzon. 

Omdat de leerlingen nauw contact hadden met Amerikaanse en Canadese militairen van een nabijgelegen basis, kon het gebeuren dat codewoorden als ‘Omaha’, ‘Neptune’ en ‘Overlord’ in de puzzels terechtkwamen. De Britse geheime dienst stond voor een raadsel maar uiteindelijk hielden zij het op toeval. 

Onder het kopje ‘kruiswoorden-puzzles’ plaatste Dr. Linkerhoek in 1925 in het Algemeen Handelsblad het eerste Nederlandse kruiswoordraadsel. Als gevolg van het succes gingen steeds meer kranten en bladen kruiswoordpuzzels publiceren. De NRC gebruikte als eerste de naam ‘puzzel’ in plaats van het Amerikaanse ‘puzzle’ en onder de naam Denksport verscheen in 1930 bij uitgeverij Keesing het eerste puzzelboekje. Tot op de dag van vandaag maken zij puzzels en leveren die ook aan kranten zoals het AD. 

De kruiswoordpuzzels zijn nog steeds razend populair. Dagelijks verschijnen er op deze site weer nieuwe, maar je kunt ze ook online spelen via Fun & Games. Een ander woord voor smaakvol van vier letters, weet jij het antwoord? Maak dan hier de puzzel van vandaag. 

De Funwereld vind je in de app als je swipet naar de vierde wereld. Meer uitleg over onze app vind je in onderstaande video: