In tijden van nepnieuws is vertrouwen juist nodig

Alsof er nog niet genoeg nepnieuws is, krijgen we er een nieuwe uitdaging bij: deep fakes, filmpjes waarbij je iemand letterlijk woorden in de mond kan leggen. Onlangs sloegen wetenschappers alarm, binnen een half jaar is deze techniek waarschijnlijk zo goed ontwikkeld dat we met het blote oog niet meer kunnen zien wat nep en wat echt is. Doodeng natuurlijk, de gedachte dat je dan niet meer je eigen ogen en oren kunt vertrouwen. Maar gevaarlijker dan dat we soms in een nepnieuwsfilmpje trappen, is dat we wat waar is gaan wantrouwen.

Een recent voorbeeld met grote gevolgen is de olijfbomencrisis in Italië. In de Zuid-Italiaanse regio Puglia houdt de Xylella-bacterie huis, waar geen olijfboom zich tegen kan weren. Een remedie bestaat niet, dus krachtig en rigoureus optreden is volgens experts noodzakelijk om te voorkomen dat de bacterie zich verder verspreidt. Maar deze bitterharde boodschap valt bij veel boeren niet in goede aarde. Liever dan hun zieke olijfbomen te kappen om de nog gezonde bomen te redden, verkiezen zij de twijfel over het bestaan van deze bacterie, en verliezen ze zich in complottheorieën waarin Israël, de EU of Monsanto de schuld krijgen.

Wij zijn geneigd om dat wat we horen, dat wat we zien, dat wat we lezen in te passen in het wereldbeeld dat we al hebben. En als de boodschap dan ook nog raakt aan sterke emoties, zoals angst voor het verlies van je inkomstenbron waar jouw familie al jaren van leeft, of de zorg dat je manier van leven op het spel staat, dan is het nog lastiger om nieuwe informatie binnen te laten. Terwijl we al zoveel moeite hebben om echt van nep te onderscheiden en feit en fictie te ontwarren. Met als gevolg dat we niet meer zien dat de olijfbomen voor onze neus niet meer te redden zijn. Dat de wereld toch echt opwarmt, hoe vaak uitgesproken opiniemakers of politici de wetenschap ook in twijfel trekken.

Volgens filosoof Hannah Arendt, is het gevaar dat 'als niemand nog iets gelooft, de machthebbers kunnen doen wat ze willen'. En daarom is het geloof in feiten en de waarheid zo cruciaal. We hebben een democratische samenleving opgebouwd, met krachtige instituten als de wetenschap, rechtbank, kenniscentra, journalistiek en waakhonden, zoals NGO's. Laten we deze instituten zoveel mogelijk vanuit vertrouwen versterken, juist om hen in staat te stellen om hun kritische taak te vervullen en ons te helpen de waarheid te vinden.

Maar ook wij, als ontvangers van doemscenario's, complottheorieën en gemanipuleerde berichten, hebben een rol hierin te vervullen. Door kritische mediaconsumenten te zijn, die dat wat we zien onderzoeken en bevragen, en dat wat we lezen en horen niet klakkeloos aan te nemen. Door extra alert te zijn als op onze emotie wordt ingespeeld. Maar ook door vertrouwen te houden dat onze instituten hun werk doen, en wetenschappers, rechters en journalisten op zoek zijn naar waarheidsvinding. Hoewel sommige individuen binnen deze instituten feitelijke onwaarheden vertellen, gooien we het kind met het badwater weg als we daardoor het instituut vanuit wantrouwen gaan bezien.

Juist in tijden waarin de waarheid steeds beter te manipuleren is, moeten we vasthouden aan ons vermogen om te vertrouwen. Het is misschien tijd om terug te vallen op ons oude gezegde 'al is de leugen nog zo snel, de waarheid achterhaalt haar wel'.