Mening | Integriteit is voorwaarde voor een goed lokaal bestuur; spreek elkaar aan op niet-integer gedrag

De kwaliteit van het openbaar bestuur is in hoge mate afhankelijk van de integriteit van zijn bestuurders. De Politieke Integriteitsindex meet al jaren het aantal integriteitskwesties. Belangenverstrengeling scoort het hoogst, maar ook ongewenste omgangsvormen vormt een belangrijke categorie. Het aantal affaires komt jaarlijks gemiddeld op zo’n 45. Jaren waarin gemeenteraadsverkiezingen plaatsvinden, scoren traditioneel hoog omdat voorheen onbekende personen als kandidaat- politicus ineens in de spotlight staan.

De maatschappelijke aandacht voor integriteitsvraagstukken is groot. Of het nu om een directeur van een voetbalclub, een zangcoach of een parlementariër gaat, men is het erover eens dat integriteit niet ter discussie mag staan. Dat geldt temeer voor democratisch gekozen volksvertegenwoordigers, zoals raadsleden, die een controlerende rol hebben ten aanzien van het bestuur. Een rol die niet altijd even makkelijk is. Zo wordt 15 procent van de raadsleden bedreigd. Dit kan achteraf plaatsvinden, naar aanleiding van het handelen van een raadslid. Maar het kan ook vooraf gebeuren, om zo het stemmen van een raadslid te beïnvloeden of informatie te verkrijgen. En in dat geval kan de integriteit van een raadslid in het geding zijn.

Integriteit is geen prominent thema in verkiezingstijd. Opvallend, want integriteitskwesties hebben een groot effect op het dalende vertrouwen van de burger in de overheid. Bovendien komt het overal en vaak voor: gemiddeld eens per week speelt zich een vraagstuk rondom integriteit af op lokaal niveau. Integriteit is meer dan je aan de regels houden, want juridisch juist handelen betekent niet altijd dat het bestuurlijk-ethisch ook juist is. Bij integriteit gaat het om gedrag, normen en waarden. Alle reden dus om er aandacht aan te besteden in de politiek- bestuurlijke arena. Hoe kun je als lokale bestuurder de lokale belangen dienen en er tegelijkertijd niet in verstrikt raken? En welke rol speelt de kiezer daarbij?

De gemeente is de bestuurslaag die het dichtst bij haar inwoners staat. Letterlijk, want gemeenteraadsleden en het college van B&W dienen in principe te wonen in de gemeente waarin zij besturen. De gedachte hierachter is dat zij op die manier optimaal met de voeten in de lokale klei staan. Bovendien brengen vrije verkiezingen met zich mee dat de drempel voor verkiesbaarheid laag is. Behalve de - minimale - ingangseisen die de wet stelt, is er geen selectie aan de poort. Daarnaast is het raadslidmaatschap een deeltijdfunctie, raadsleden oefenen naast hun werk als volksvertegenwoordiger ook andere werkzaamheden uit. Dat leidt tot een dubbelrol: die van lokale bewoner en die van lokale bestuurder. Met als voordeel dat lokale kennis en ervaring vanuit nevenfuncties politieke besluitvorming ten goede komen. Raadsleden zitten niet in een ivoren toren, maar wonen gewoon bij de mensen in de straat. Hierdoor zijn zij zichtbaar en benaderbaar, wat de band tussen kiezer en gekozene positief beïnvloedt.

Maar er zijn ook nadelen. Besluitvorming mag niet uitgaan van individuele belangen, een volksvertegenwoordiger moet handelen in het licht van het algemeen belang. En nabijheid kan ook leiden tot ‘te dichtbij’, denk aan het voorbeeld van bedreigde raadsleden.

Hoe kan nu worden voorkomen dat bepaalde personen tot raadslid worden gekozen van wie bekend is of kan zijn dat zij door hun gedrag een risicoprofiel hebben? Bepaalde zaken zijn duidelijk geregeld in de wet. Zo zijn enkele functies onverenigbaar en moeten nevenfuncties openbaar worden gemaakt. Maar wat juridisch is geregeld, vormt slechts de ondergrens en die is niet altijd even helder. Zo stelt de Gemeentewet dat een raadslid niet mag meestemmen over een voorstel waarbij hij of zij rechtstreeks persoonlijk betrokken is. Maar de exacte definitie van de mate van betrokkenheid is niet in beton gegoten.

Kandidaat-raadsleden zijn uiteraard zelf primair verantwoordelijk voor hun eigen integere gedrag. Politieke partijen hebben een aantal instrumenten om dit te toetsen, denk aan het opvragen van een cv, referenties of een VOG. Dit is echter geen verplichting en wordt wisselend toegepast. ‘We kennen de mensen, dus hoeven we hen niet te screenen’, is een veelgehoorde reden. Bovendien liggen de kandidaat-raadsleden niet voor het oprapen, dus wil men de drempel niet onnodig hoog maken. Er ligt een wetsvoorstel bij de Tweede Kamer waarin wordt gesproken over het verduidelijken van belangenverstrengeling en het versterken van de positie van de Commissaris van de Koning zodat deze adequaat kan ingrijpen wanneer nodig. Maar in dat geval is het kwaad vaak al geschied. Voorkomen is beter dan genezen, wat pleit voor de structurele inzet van instrumenten rondom screening van kandidaat-raadsleden.

We gaven al aan dat integriteit geen onderwerp is dat verkiezingsprogramma’s domineert. Partijen maken vaak duidelijk wat zij willen, maar veel minder duidelijk is hóé zij dat gaan doen als het gaat om de manier van besturen: de bestuurscultuur. Dat is een onderwerp dat zich moeilijk in wetten en regels laat gieten. Het gaat erom dat bestuurders met elkaar een cultuur beogen waarin de spelregels helder zijn en men elkaar aanspreekt op niet-integer gedrag. Niet alleen over afspraken rondom nevenfuncties, maar ook over hoe men met elkaar omgaat in het politieke debat. Verstoorde verhoudingen stralen immers af op het aanzien van het hele gemeentebestuur.

Integriteit is een onderwerp dat iedereen aangaat en waarbij iedereen een verantwoordelijkheid heeft. Hoe een gemeenteraad daarmee om wil gaan, kan zich laten vertalen in duidelijke, gezamenlijke afspraken. Een speciale rol hierbij is weggelegd voor de burgemeester, die de wettelijke taak heeft om toe te zien op de integriteit van het gemeentebestuur en gemaakte afspraken handhaaft. De kwaliteit van dat optreden is echter sterk afhankelijk van de kwaliteit van de gemaakte afspraken en bijbehorende procedures. Het valt daarom sterk aan te bevelen om voorafgaand aan de formatie van het nieuwe bestuur aandacht te besteden aan dit onderwerp. Niet alleen met de beoogde coalitiepartijen, maar met alle raadsleden. Een gesprek over wat ‘juist’ is, vraagt om niet-politieke afwegingen in een veilige omgeving.

Een integer bestuur kent naast instrumenten en procedures ook een bestuurscultuur waarin dat alles tot stand komt. Waarin het bestuur beschikt over zelfreinigend vermogen en een continu gesprek mogelijk is over integriteit. Het is aan de leden van dat bestuur om daar invulling aan te geven en aan de kiezer om het mee te nemen in de afweging in het stemhokje.

Mr. Rosanne Franken is gemeentesecretaris/algemeen directeur bij de gemeente Waalre en buitenpromovenda aan Tilburg University. Prof. Philip Eijlander is hoogleraar staats- en bestuursrecht aan dezelfde universiteit.