Onderzoekers: Fiscus merkte buitenlandse personen vaker als fraudeur aan

Dat concludeert het College voor de Rechten van de Mens, een onafhankelijke toezichthouder. Het College onderzocht de discriminerende effecten van het anti-fraudebeleid van de Belastingdienst, zoals in de toeslagenaffaire.

Erg verrassend is de conclusie niet, omdat al aan het licht was gekomen dat nationaliteit een criterium was. Maar het is nu wel cijfermatig vastgesteld dat dit vaker gevolgen had voor mensen van buitenlandse komaf, met hulp van statistische vergelijkingen. Let wel: dat wil dus niet zeggen dat zij terecht of onterecht met de fraudeaanpak te maken kregen. Dat moet blijken in individuele zaken.

Volgens het College zijn er ‘voldoende feiten’ die doen ‘vermoeden’ dat er zogenaamd ‘indirect onderscheid’ werd gemaakt. Dat wil zeggen dat de systemen zo waren gemodelleerd dat het vooral mensen met buitenlandse afkomst raakte, al was dat aspect niet als criterium genoemd in de modellen. Ofwel: er stond nergens expliciet dat op basis van nationaliteit of ras een onderscheid gemaakt zou worden, maar dat gebeurde uiteindelijk wel.

Personen met een buitenlandse afkomst die in 2014 kinderopvangtoeslag ontvingen, kregen relatief gezien twee keer vaker te maken met toezicht dan personen met een Nederlandse afkomst. Ze kwamen zelfs 16 keer vaker in het speciale CAF-programma terecht dat georganiseerde fraude en misbruik van toeslagen moest tegengaan.

Als ze eenmaal fraude werd verweten, ‘opzet/grove schuld’, dan kregen ze dat oordeel vijf tot zeven keer vaker dan personen van Nederlandse komaf. Op zogenoemde zwarte lijsten kwamen mensen van buitenlandse komaf bijna 4 tot 5 keer vaker terecht.

Twee van die systemen zijn overigens buiten werking gesteld, de een in 2018, de ander in 2019.

Volgens het College is het nu aan de Belastingdienst om in afzonderlijke procedures aan te tonen dat iemand terecht met fraudeaanpak te maken kreeg. Daar kunnen goede redenen voor zijn geweest, maar het College vindt dat de fiscus nu moet aantonen waarom dan. Ofwel: de bewijslast wordt omgedraaid. Dat zal dus in individuele zaken moeten blijken.

De toeslagenaffaire was uiteindelijk reden voor het vorige kabinet om af te treden in januari 2021.

Luister ook onze podcast Politiek Dichtbij:

Het kabinet erkende eerder dit jaar dat er bij de Belastingdienst sprake was van institutioneel racisme, als het ging om zogenoemde ‘zwarte lijsten’ die de fiscus hanteerde bij het opsporen van fraude. Daarbij werd onderscheid gemaakt op nationaliteit (bijvoorbeeld Bulgaars), bevolkingsgroep (zoals Antilliaans) en soms op uiterlijk. Mensen met een niet-westers voorkomen werden strenger beoordeeld, zo bleek. In e-mails was bijvoorbeeld te lezen: ‘Weer een frauderende asielzoeker’.

Eerder wilde het kabinet niet aan de term institutioneel racisme, omdat dit zou uitdrukken dat willens en wetens protocollen zo waren opgesteld dat het doel was mensen te discrimineren. Racisme, zo zei staatssecretaris Marnix van Rij (Belastingdienst) eerder, zou een ideologie zijn, iets anders dan een foute werkwijze. En bovendien is discriminatie bij wet verboden, racisme en institutioneel racisme zijn ‘juridisch’ niet ‘afgebakend’, zegt Van Rij.

Van Rij oordeelde uiteindelijk dat toch ‘sprake is geweest van institutioneel racisme’. Ook als racisme niet ‘georganiseerd’ of ‘geïnstitutionaliseerd’ plaatsvond, kan toch sprake zijn van institutioneel racisme, zei hij. ,,Het is zonder kwader trouw geweldig uit de hand gelopen. Er was geen beleid, geen dubbelchecks.”

Het kabinet zei eerder dat de ‘daadwerkelijke gevolgen’ van de 270.000 mensen die op de lijsten stonden beperkt zouden zijn geweest. Vermoedelijk hebben veel mensen er niet veel van gemerkt, stelde Van Rij, maar hadden 5.000 tot 15.000 mensen echt hinder. Zij kunnen een ‘tegemoetkoming’ verwachten. Dat het schadeclaims gaat regenen, verwachtte hij eerder niet. Ook omdat institutioneel racisme geen ‘juridisch begrip’ is.