OVV kritisch: Nederland was niet goed voorbereid op coronacrisis, liet ouderenzorg ‘aan lot over’

Dat concludeert de Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV) vandaag in haar eerste rapport over de aanpak van de coronacrisis. Ditmaal wordt de periode maart 2020 tot september 2020 behandeld, dus het begin van de pandemie voor Nederland. 

,,De overheid dacht voorbereid te zijn, maar dat waren ze niet”, zei Jeroen Dijsselbloem, voorzitter van de Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV) woensdagochtend tijdens een persconferentie. ,,Er waren oefeningen en draaiboeken, maar niet voor zo’n langdurige crisis. En in de praktijk heeft een minister van Volksgezondheid niet de bevoegdheden om zorginstellingen of GGD’s aan te sturen. Dus was de overheid aangewezen op improvisatie.”

De OVV schrijft dat de ‘crisisstructuur en crisiscommunicatie niet toereikend’ bleken. ,,Betrokkenen in alle sectoren werkten hard en onder moeilijke omstandigheden. De inzet van velen laat onverlet dat verbeteringen in de crisisaanpak mogelijk en noodzakelijk zijn.”

Luister ook onze podcast Politiek Dichtbij:

Volgens Dijsselbloem bleek ‘Nederland kwetsbaar’ door gedecentraliseerde eilandenrijk van ziekenhuizen, regionale GGD’en en een ministerie zonder echte macht: ,,De manier waarop de overheid de zorg en crisisstructuur heeft ingericht bleek niet toereikend voor de aard en omvang van de crisis.” 

De situatie in verpleeghuizen - waarbij op de piek van de eerste golf wel dubbel zoveel mensen overleden als tijdens een stevig griepseizoen - was een ‘stille ramp’, zegt Dijsselbloem. Behalve veel sterfte moest het kabinet ook het paardenmiddel van een bezoekverbod inzetten, waardoor ouderen maandenlang hun naasten moesten missen: ,,Heel schrijnend. Ook het geestelijk lijden was enorm. En ongeveer de helft van alle sterfgevallen die periode betrof bewoners van verpleeghuizen.” Zij kwamen dus te laat op de politieke radar, door gebrek aan beschermingsmiddelen kon het virus rondrazen. 

En door gebrek aan testcapaciteit moesten soms complete afdelingen in afzondering na twee infecties op de verdieping. Zo werd quarantaine opgelegd aan grote groepen bewoners, omdat er te weinig middelen waren. ,,Ook heel schrijnend.” 

Als er meer getest kon worden en als schaarse mondkapjes eerder aan de ouderenzorg verstrekt waren, hadden de verpleeghuizen er beter voorgestaan, stelt Dijsselbloem, mogelijk ook zonder bezoekverbod: ,,Uiteindelijk is gezegd: dan gooien we de hele boel op slot. Maar dat paardenmiddel was wel nodig omdat er zo weinig beschermingsmiddelen waren, en omdat er zo weinig getest kon worden, waardoor de verspreiding in de verpleeghuizen enorm snel kon gaan.” 

De crisisorganisatie bleef steken op ‘bestrijding van het virus’, stelt de OVV vast: ,,Daardoor is er te weinig oog voor langetermijneffecten en sociaalmaatschappelijke impact.” Maar ook sluiten zich steeds meer partijen aan bij de overleggen, hetgeen ‘kordaat beslissen’ lastig maakt. En door informele overleggen in Catshuis en Torentje wordt onduidelijk waar de echte besluiten genomen worden. Door die overleggen verdwijnen ‘checks en balances’ die normaal van toepassing zijn op besluiten.

De Onderzoeksraad concludeert dat het kabinet ‘de effectiviteit van de crisisaanpak had kunnen verbeteren door meer en verder vooruit te kijken’ en door ‘zich breder te laten adviseren dan alleen over de effecten van het virus op de acute zorg’.

De coronapersconferenties en communicatiecampagnes werken goed in de eerste fase van de pandemie, maar vervolgens wordt de weerstand tegen de aanpak steeds zichtbaarder en dan sluit de communicatie ‘niet goed aan op het stijgend aantal mensen dat psychisch, sociaal en financieel lijdt’ onder de crisis.

Saillant is nog dat de OVV impliciet waarschuwt voor het gevaar van de dubbele pet van bijvoorbeeld Jaap van Dissel, zo lijkt het, die én adviseur is als voorzitter van het OMT, maar ook de infectieziektebestrijding leidt bij het RIVM en aanschuift bij informele overleggen in Catshuis en het Torentje. 

,,Het risico daarvan is dat je steeds dezelfde discussie voert, met steeds dezelfde argumenten, met dus steeds dezelfde risico-afweging, als er steeds dezelfde mensen terugkomen in veel lagen van de besluitvorming. De kans dat de kritische distantie wordt ingebracht, wordt dan kleiner. Je krijgt eerder een herhaling van dezelfde discussie. Maar juist in een crisis doe je er goed aan checks and balances te houden: laat juist anderen kritische vragen stellen over het advies.” 

Dijsselbloem waarschuwt dus voor de potentiële rolvermenging van het OMT, waar de experts soms in hun wetenschappelijke analyse al praktisch-logistieke afwegingen meenamen, zoals het gebrek aan mondkapjes of beperkte testcapaciteit. Dat zou niet bij de experts moeten gebeuren, zegt Dijsselbloem.

 ,,Het is heel goed dat het OMT de medische invalshoek heeft. Maar dat betekent dat alles wat er vervolgens moet worden afgewogen - kan het wel, is er capaciteit, is het uitvoerbaar? - dat moet je dan expliciet maken en die afweging aan de politiek voorleggen. Soms sta je voor heel lastige ethische afwegingen: waar zetten we op in, wie redden we als eerste? Die afwegingen moet je niet vermengen met technische adviezen. Die zijn aan de politiek.” Zowel het OMT als het kabinet had die rollenscheiding beter moeten bewaken, vindt de voorzitter van de OVV. 

Artikel gaat verder na de foto

De OVV merkt nog op dat Van Dissel het vertrouwen van de bevolking in het coronabeleid van de overheid heeft ‘ondermijnd’ door openlijk te twijfelen aan het nut van mondkapjes. Van Dissel vond aanvankelijk dat mondkapjes konden leiden voor schijnveiligheid, doordat mensen lakser zouden worden met andere voorzorgsmaatregelen. Toen het kabinet in 2020 het dragen van mondkapjes verplichtte, eerst in het openbaar vervoer en later in openbare ruimtes, noemde hij dat een politieke keuze en geen wetenschappelijke keuze. ,,Door deze uitspraken werd het beleid van de overheid ondermijnd door adviseurs van diezelfde overheid”, aldus de OVV. 

De OVV adviseert het kabinet veel vaker te oefenen op zulke crises, ook moeten er vanaf het begin veel meer gegevens meegewogen worden, ook ‘minder harde data’. Dus niet alleen ic-cijfers, maar ook welzijnsgrafieken. Dat verbreedt de blik en voorkomt een medische tunnelvisie, schetst de OVV. ,,En het vermindert het risico dat kwetsbare groepen buiten beeld blijven.”

De OVV is kritisch op hoe de toenmalige minister Hugo De Jonge (Volksgezondheid) communiceerde in de crisis. Volgens de raad had moeten worden gekozen voor een strategie van underpromise and overdeliver: voorzichtig zijn met toezeggingen, waardoor de kans groot is dat deze kunnen worden waargemaakt. Echter, De Jonge zou de the man on the moon-strategie hebben gehanteerd. Het OVV: ,,Een terugkerend patroon waarin de minister van VWS besluiten neemt en toezeggingen doet terwijl nog niet duidelijk is of en hoe die te realiseren zijn.”

Het kabinet heeft al kennis mogen nemen van het rapport. Uit een reactie van De Jonge blijkt dat hij vindt dat de OVV te weinig oog heeft gehad voor de context waarin werd geopereerd. Volgens het kabinet is de ‘samenhang tussen bepaalde onderwerpen’ uit het zicht geraakt in het rapport. Volgens De Jonge was het onvermijdelijk dat in het onderzoek is gekeken naar losse deelonderwerpen, maar is de totale context daardoor niet goed in beeld gekomen. Zo werden algemene coronamaatregelen ook genomen om de kwetsbare mensen die in verpleeghuizen wonen te beschermen. ,,Dit werpt ook een ander licht op de conclusie dat de situatie in verpleeghuizen onvoldoende aandacht kreeg, nog afgezien van het feit dat juist vroeg in de crisis is besloten tot het bezoekverbod, een van de meest ingrijpende maatregelen tijdens de gehele coronacrisis.”

Dijsselbloem zegt dat de reactie van De Jonge ‘opvallend’ is. ,,Ja, er is hard gewerkt, door veel mensen, door iedereen. Maar er moet de bereidheid zijn terug te blikken. Vanuit de verdediging wordt het vaak niet beter. Deze brief stak er bovenuit. Er school iets verongelijkts in. Iedereen mag vinden wat hij wil, maar wij kijken: klopt dit nou. Uiteindelijk is de kritiek van ons blijven staan.”

Dijsselbloem: ,,We moeten er toch vertrouwen in hebben dat onze kritiek ter harte wordt genomen. We hebben ook, bijvoorbeeld als het om testen gaat, wel verandering van de koers van het kabinet gezien. Er is lerend vermogen. We moeten dat vertrouwen houden.” 

Het tweede deelrapport wordt rond de zomer verwacht. Die richt zich op de periode september 2020 tot juli 2021. Er komt ook nog een derde onderzoek, naar de periode na juli 2021.

Bekijk ook het fragment uit onze Live Nieuws Update: